Leon Ulrich
Leon Ulrich (1811–1885) należał do pokolenia powstańców listopadowych, których życie trwale zdeterminował wybór dokonany we wczesnej młodości. Urodził się w Urzędowie jako syn miejscowego poczmistrza. Ukończył kolegium pijarów w Opolu, a następnie kształcił się w Lublinie. Od 1828 r. był studentem Uniwersytetu Warszawskiego. Po wybuchu powstania listopadowego służył w Gwardii Narodowej, a potem w 5. baterii pieszej. W lutym 1832 r. wyjechał do Galicji, a następnie do Francji, gdzie ostatecznie osiadł w Bordeaux. Prowadził samotne życie, nie utrzymując szerszych kontaktów z paryskimi elitami emigracyjnymi, których nastrojów i ocen politycznych nie podzielał. Pracował jako nauczyciel i korepetytor, przekładał z angielskiego, greki i łaciny. Jako jedyny tłumacz w swoich czasach przełożył wszystkie dramaty Shakespeare’a. Dwadzieścia dwa z nich włączono w latach 1875–1877 do edycji zbiorowej pod redakcją Józefa Ignacego Kraszewskiego, uzupełniając w ten sposób publikację o dramaty niezakupione wcześniej od Stanisława E. Koźmiana oraz spadkobierców Józefa Paszkowskiego. Komplet przekładów Ulricha opublikowano dopiero w 1895 r., dziesięć lat po śmierci tłumacza.
Przekłady Ulricha w zasadniczym stopniu wpłynęły na ustabilizowanie się polskiej normy przekładowej w odniesieniu do Shakespeare’a. Ulrich odwzorowywał zróżnicowanie metryczne oryginału (w tym podział na wiersz i prozę), zastępując angielski pentametr jambiczny nierymowanym jedenastozgłoskowcem. W porównaniu do innych tłumaczy w XIX wieku Ulrich wydaje się twórcą najbardziej wszechstronnym, poruszającym się z tą samą swobodą we wszystkich gatunkach dramatycznych, jak również najbardziej świadomym ewolucji stylu szekspirowskiego. Jego strategia ukierunkowana jest na publikację opatrzonej komentarzem serii literackiej, bez ustępstw na rzecz współczesnej praktyki teatralnej.
Ulrich pracował nad przekładami przez ponad trzydzieści pięć lat, często wracając do wcześniejszych wersji, niekiedy w odstępie wielu lat. Przekazał wydawcom dzieło kompletne, optymalnie dopracowane. Ceną za ten przywilej było rozminięcie się w czasie z recepcją własnych tłumaczeń, które ukazały się ze znacznym opóźnieniem w stosunku do daty powstania. Z czasem, świadomy liczby i różnorodności podejmowanych w kraju prób przekładowych, Ulrich z rosnącym przekonaniem podkreślał wartość zbioru tłumaczeń opartych o spójną i jednolitą strategię przekładu, a więc w przypadku polskiej recepcji – zbioru jego własnych tłumaczeń Shakespeare’a. Na całości jego przedsięwzięcia cieniem kładzie się brak jakiekolwiek formy mecenatu, który zapewniłby mu warunki materialne umożliwiające systematyczną pracę nad tłumaczeniami.
Początkowo na ocenie prac Ulricha zaważyło fałszywe przekonanie, że dobrowolnie i w duchu poświęcenia podjął się on przekładu do edycji Józefa Ignacego Kraszewskiego sztuk pominiętych przez innych tłumaczy, podczas gdy w rzeczywistości Ulrich dysponował już w owym czasie zdublowanymi przekładami i boleśnie przeżywał decyzję wydawców. Wiele wniosków wyprowadzano też pochopnie z przesłanek biograficznych, zarzucając Ulrichowi utratę kontaktu z żywą polszczyzną oraz filologiczny pedantyzm przy jednoczesnym niedostatku ekspresji. Z czasem szala ocen przechyliła się na korzyść tłumacza, którego rejestr i stylistyka w największym stopniu podporządkowana była poetyce oryginału, w pełnym przekroju gatunkowym i chronologicznym.
O losach tłumaczeń Ulricha zdecydowało przede wszystkim, obok wysokiej wartości artystycznej, włączenie ich do edycji pod redakcją Kraszewskiego, która zajęła centralne miejsce w polskiej recepcji Shakespeare’a, zapewniając trzem współtworzącym ją tłumaczom nienaruszalną pozycję w kanonie. Przekłady Ulricha stanowiły podstawę wielu przedstawień w XIX i XX wieku. Również współcześnie wykorzystywane są jako pełnowartościowe teksty sceniczne, stanowią podstawę adaptacji i wersji dramaturgicznych lub też występują w kompilacji z innymi przekładami. Tłumaczenia Ulricha były wielokrotnie wznawiane, a także udoskonalane w powojennych edycjach przekładów kanonicznych. Choć nie powstała żadna monografia na ten temat, fragmenty jego przekładów są często przywoływane w celach ilustracyjnych lub komparatystycznych.
bibliografia przekładów
William Shakespeare, Król Henryk IV. Część 2, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 147–201.
William Shakespeare, Król Henryk V, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 209–264.
William Shakespeare, Król Henryk VI. Część I, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 271–317.
William Shakespeare, Król Henryk VI. Część II, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 325–377.
William Shakespeare, Król Henryk VI. Część III, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 385–437.
William Shakespeare, Król Henryk VIII, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, Dramata, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 521–573.
William Shakespeare, Tymon Ateńczyk, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 273–319.
William Shakespeare, Troilus i Kressyda, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 409–469.
William Shakespeare, Cymbelin, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 475–539.
William Shakespeare, Antonijusz i Kleopatra, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy Warszawa 1875, s. 683–746.
William Shakespeare, Tytus Andronikus, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 749–783.
William Shakespeare, Perykles, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, Tragedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1875, s. 789–834.
William Shakespeare, Miarka za miarkę, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 161–209.
William Shakespeare, Komedya omyłek, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 217–250.
William Shakespeare, Wiele hałasu o nic, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 255–301.
William Shakespeare, Stracone zachody miłości, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 307–355.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 465–513.
William Shakespeare, Wszystko dobre, co kończy się dobrze, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 581–635.
William Shakespeare, Wieczór Trzech Króli, czyli co chcecie, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 643–693.
William Shakespeare, Zimowa powieść, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira): wydanie ilustrowane ozdobione 545 drzeworytami, tłum. Stanisław Koźmian, Józef Paszkowski, Leon Ulrich, z dodaniem życiorysu poety i objaśnień pod red. Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, Komedye, Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1877, s. 709–763.
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 1, G. Gebethner i Spółka, Kraków Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Król Jan, Król Ryszard II, Król Henryk IV. Część I, Król Henryk IV. Część II].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 2, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Król Henryk V, Król Henryk VI. Część I, Król Henryk VI. Część II].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 3, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Król Henryk VI. Część III, Król Ryszard III, Król Henryk VIII].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 4, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Hamlet, Król Lear (Lir)].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 5, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa, 1895 [Romeo i Julia, Otello, Macbeth].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 6, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Koryolan, Antoniusz i Kleopatra].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 7, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Juliusz Cezar, Troilus i Kressyda, Perykles].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 8, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Cymbelin, Tymon Ateńczyk, Tytus Andronikus].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 9, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Figle kobiet, Kupiec wenecki, Ugłaskanie sekutnicy].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 10, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Jak wam się podoba, Komedya omyłek, Wszystko dobre co się dobrze kończy, Dwaj panowie z Werony].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 11, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Burza, Wiele hałasu o nic, Wieczór Trzech Króli, Miarka za miarkę].
William Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, tłum. Leon Ulrich [przekł J. (!) Ulricha], z objaśnieniami Józefa Ignacego Kraszewskiego, T. 12, G. Gebethner i Spółka, Kraków, Gebethner i Wolff, Warszawa 1895 [Stracone zachody miłości, Sen nocy letniej, Zimowa opowieść].
William Shakespeare, Burza, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 1, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Figle kobiet, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 1, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Kupiec wenecki, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 3, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 4, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Wieczór Trzech Króli, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 4, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Zimowa powieść, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 5, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 5, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Henryk IV, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 6, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Ryszard III, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 8, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Król Henryk VIII, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 8, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Cymbelin, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 11, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Troilus i Kressyda, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 12, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Tytus Andronikus, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 12, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.
William Shakespeare, Tymon Ateńczyk, tłum. Leon Ulrich [w:] William Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, życiorys Shakespeare’a i przedm. do poszczególnych utworów oprac. Roman Dyboski, studyum Shakespeare w Polsce napisał Ludwik Biernacki; wyboru przekładów dokonał Stanisław Krzemiński, T. 12, Gebethner i Wolff, Warszawa 1912.